Οι μεγάλες μεταναστεύσεις

Η ανθρωπότητα βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Αυτές είναι οι σημαντικότερες μετακινήσεις πληθυσμών: οι περιπλανήσεις των νομάδων και των φυλών, που προοιωνίζουν τα σύγχρονα κύματα μεταναστών...

Προς τη γη της επαγγελίας
Από τότε που οι πρώτοι ανθρωπίδες εγκατέλειψαν την Αφρική, το ανθρώπινο είδος δεν έχει σταματήσει να μεταναστεύει. Το κίνητρό του; Να βρει έναν τόπο σε ευημερία, που θα του προσφέρει μια καλύτερη ζωή.

Οι μετακινήσεις και οι μεταναστεύσεις των ανθρώπων από το ένα μέρος στο άλλο είναι ασταμάτητες από τη μακρινή προϊστορία μέχρι την εποχή μας. Οι περιπλανήσεις των νομάδων, οι εχθρικές εισβολές, οι αποικισμοί, οι εμπορικές αποστολές και οι ιεραποστολές διαμόρφωσαν τον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Οι πρώτοι μετανάστες ήταν οι ανθρωπίδες που αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την εστία τους, την Αφρική, για να εξαπλωθούν ανά κύματα σε διάφορες γωνιές του κόσμου. Τι τους παρακίνησε να ξεκινήσουν αυτό το ατελείωτο ταξίδι; Πριν από περίπου 1,7 εκατομμύρια χρόνια ο Homo erectus, που γνώριζε τη χρήση της φωτιάς και την κατασκευή εργαλείων, πιθανόν ωθούμενος από την εξάντληση των φυσικών πόρων, την αύξηση του πληθυσμού και τις κλιματικές μεταβολές, μετακινήθηκε στην Ασία, για να αποικήσει νέα εδάφη. Διαδοχικά μεταναστευτικά κύματα ολοένα και πιο εξελιγμένων ανθρωπίδων άρχισαν να εξαπλώνονται αναζητώντας νέους τόπους. Μέχρι που έφτασαν στην Ευρώπη: το πιο παλιό οστό του προγόνου του ανθρώπου, του Homo antecessor, που ανακαλύφτηκε στην Αταπουέρκα της Ισπανίας, χρονολογείται πριν από περίπου 1,2 εκατομμύρια χρόνια.

Ανοιχτός δρόμος για κυνηγούς
Όταν κατάκτησε την Αφρική και την Ευρασία, ο σύγχρονος πλέον άνθρωπος (Homo sapiens sapiens) ήταν έτοιμος να εξαπλωθεί και στην αμερικανική ήπειρο – ένα από τα γεγονότα του παρελθόντος που έχουν προκαλέσει πολλές φιλονικίες ανάμεσα στους επιστήμονες. Σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία ανάμεσα στους ανθρωπολόγους, οι πρώτοι Αμερικανοί ήταν Ασιάτες κυνηγοί που διέσχισαν τις τούνδρες της Σιβηρίας πριν από 45-50.000 χρόνια και πέρασαν από το Βερίγγειο Πορθμό, ίσως κυνηγώντας μεγάλα θηλαστικά. Αυτό ήταν εφικτό κατά τη διάρκεια των παγετωνικών περιόδων, όταν η Σιβηρία και η Αλάσκα ήταν ενωμένες με πάγο, οπότε μπορούσαν άνετα να περάσουν με τα πόδια από τη μια ήπειρο στην άλλη. Άλλες θεωρίες σχετικά με τον αποικισμό της Αμερικής, όπως ο διάπλους του Ειρηνικού από Αυστραλούς και Πολυνήσιους ή ο διάπλους του Ατλαντικού από Ευρωπαίους, μοιάζουν λιγότερο πιθανές.

Κατά τη νεολιθική περίοδο, γύρω στην όγδοη χιλιετία π.Χ., η ανάπτυξη της γεωργίας επέτρεψε σε ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες να εγκατασταθούν στη Μικρά Ασία και τη λεκάνη της Μεσογείου, κοιτίδα των πρώτων πολιτισμών. Ωστόσο, η ανθρωπότητα δε σταμάτησε να μετακινείται. Τους επόμενους αιώνες διάφορες φυλές με συγγενείς γλώσσες, τις λεγόμενες ινδοευρωπαϊκές, επρόκειτο να εξαπλωθούν ανά κύματα στην Ευρώπη και να την αποικήσουν. Δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα την καταγωγή τους: θα μπορούσαν να προέρχονται από την Ινδία, τις στέπες της Σιβηρίας, τον Καύκασο ή τη Δανία. Σε κάθε περίπτωση, καθώς έγινε η σταδιακή μετάβαση από την κοινωνία των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στην αγροτική κοινωνία, η δημογραφία άλλαξε και πυροδότησε νέες μεταναστεύσεις. Γύρω στο 2200 π.Χ. οι ινδοευρωπαϊκοί λαοί μετακινήθηκαν προς τα νότια (Κρήτη, Κύπρος, Θεσσαλία). Έτσι, στο νότο γεννήθηκαν ο ελληνικός και ο ρωμαϊκός πολιτισμός, ενώ στην κεντρική και τη δυτική Ευρώπη κυριάρχησαν τα κελτικά και γερμανικά φύλα.

Την πρώτη χιλιετία π.Χ. οι Έλληνες και οι Φοίνικες όργωναν με τα πλοία τους ολόκληρη τη Μεσόγειο, ιδρύοντας αποικίες στη βόρεια Αφρική, την Ιταλία και την Ισπανία. Η ανάπτυξη των πρώτων πόλεων-κρατών δημιούργησε νέα μεταναστευτικά ρεύματα από τα χωριά προς τους μεγαλύτερους οικισμούς, όπου έμελλε να αναπτυχθούν οι σπουδαιότεροι πολιτισμοί της εποχής.

Μετά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και τις βαρβαρικές εισβολές (βλ. επόμενο άρθρο), τη σκυτάλη πήραν οι Βίκινγκς. Με τα drakkars τους διέσχισαν ποτάμια και θάλασσες και πραγματοποίησαν πολυάριθμες αποστολές εξερεύνησης και κατάκτησης. Εισέβαλαν στην Ιρλανδία και τη Μεγάλη Βρετανία, προσέγγισαν τις ακτές του Καναδά, επιτέθηκαν σε πολλές περιοχές της Γαλικίας και, μέσα από τον Γουαδαλκιβίρ, έφτασαν μέχρι τη Σεβίλλη.

Κατακτώντας τον κόσμο
Η ανακάλυψη της Αμερικής το 1492 εγκαινίασε μια νέα εποχή μαζικών μεταναστεύσεων. Οι γεωγραφικές αλλαγές και οι τεχνολογικές εξελίξεις επέτρεψαν τη μεταφορά πληθυσμών στις νέες αποικίες από τις θαλάσσιες οδούς, κάτω από τον έλεγχο των κυβερνήσεων ή στο πλαίσιο εμπορικών αποστολών. Οι ευρωπαϊκές χώρες (Ισπανία, Πορτογαλία, Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία, Βέλγιο, Γερμανία) εξαπλώθηκαν στην Αφρική, την Ασία και, κυρίως, στην Αμερική. Αν η Ευρώπη λόγω της υψηλής πληθυσμιακής πυκνότητάς της υπήρξε «φυτώριο» μεταναστών, η Αμερική αναδείχτηκε σε γη της επαγγελίας. Οι αχανείς εκτάσεις της με τον απίστευτο φυσικό πλούτο και τη χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα άσκησαν ακαταμάχητη γοητεία στους αποίκους, που αποφάσισαν να ξεκινήσουν μια νέα ζωή μακριά από τις πολεμικές αναταραχές της Ευρώπης. Όμως, η άφιξή τους στο Νέο Κόσμο αποδείχτηκε καταστροφική για τους ιθαγενείς λαούς της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής (Μάγια, Αζτέκοι, Ίνκας...). Οι πολιτισμοί τους παρήκμασαν, ενώ οι πληθυσμοί τους αποδεκατίστηκαν από τις ασθένειες που έφεραν μαζί τους οι Ισπανοί και Πορτογάλοι κονκισταδόρες. Αλλά ούτε οι ιθαγενείς λαοί της Βόρειας Αμερικής είχαν καλύτερη τύχη: μετά τον αποικισμό της από Γάλλους και Αγγλοσάξονες, αναγκάστηκαν να απαρνηθούν τον τρόπο ζωής τους και, όσοι δεν αφανίστηκαν, απομονώθηκαν και διασκορπίστηκαν.

Σταδιακά, παρ’ όλο που οι αποικίες παρέμεναν εξαρτημένες από τις μητροπόλεις, οι μεταναστεύσεις μειώθηκαν. Όμως, από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι το πρώτο μισό του 20ού αιώνα επρόκειτο να σημειωθεί η μεγαλύτερη ανακατανομή πληθυσμών στην ιστορία.

Το αμερικανικό όνειρο
Αυτή την περίοδο πραγματοποιήθηκε μια τεράστια μετανάστευση, η οποία δε συνάντησε νομικούς περιορισμούς ή αντιδράσεις από τις χώρες υποδοχής. Κατά τη διάρκειά της κατοικήθηκαν σχεδόν όλες οι έρημες ή αραιοκατοικημένες περιοχές του πλανήτη. Επρόκειτο για ένα μοναδικό φαινόμενο, που δεν ελεγχόταν από καμία κυβέρνηση. Πρωταγωνιστές του ήταν άνθρωποι που ονειρεύονταν να κάνουν περιουσία ή τουλάχιστον να αποκτήσουν μια καλύτερη ζωή. Σημειώθηκαν μεταναστεύσεις και στο εσωτερικό της Ευρώπης, από το νότο (Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα) προς το βορρά (Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο) και από την ανατολή (Ρωσία, Πολωνία) προς τη δύση (Γερμανία). Ωστόσο, το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών ταξίδεψε στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Εκτιμάται ότι από το 1800 μέχρι το 1940 διέσχισαν τον ωκεανό 55 εκατομμύρια Ευρωπαίοι, από τους οποίους τα 35 εκατομμύρια εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην αμερικανική ήπειρο: 15 εκατομμύρια Βρετανοί (Άγγλοι και Ιρλανδοί), 10 εκατομμύρια Ιταλοί, 6 εκατομμύρια Ισπανοί και Πορτογάλοι, 5 εκατομμύρια Αυστριακοί, Ουγγαρέζοι και Τσέχοι, 1 εκατομμύριο Έλληνες, Γερμανοί, Σκανδιναβοί...

Οι ΗΠΑ, που στις αρχές του 20ού αιώνα εκτιμάται ότι υποδέχονταν 1.300.000 ξένους το χρόνο, έγιναν η πρώτη χώρα που δέχτηκε μαζικά κύματα μεταναστών. Το παράδειγμά τους θα ακολουθούσαν η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Αργεντινή, η Βραζιλία και η Ουρουγουάη. Τα τελευταία τρία κράτη μέχρι το 1940 υποδέχτηκαν 12 εκατομμύρια άτομα, ως επί το πλείστον Ιταλούς, Ισπανούς και Πορτογάλους. Στην Αμερική μετανάστευσαν επίσης πολλοί Ασιάτες, κυρίως Ιάπωνες στη Βραζιλία και Κινέζοι στις ΗΠΑ. Άλλοι Κινέζοι, περίπου 14 εκατομμύρια, αναζήτησαν την τύχη τους στην Ινδονησία, την Ταϊλάνδη, τη Μαλαισία ή το Βιετνάμ.

Αρχικός στόχος της μετανάστευσης στην Αμερική ήταν η αγροτική εκμετάλλευση των έρημων εκτάσεων της Δύσης ή των πεδιάδων του Τσάκο, της Πάμπα και της Παταγονίας στην Αργεντινή και τη Χιλή. Ο πυρετός του χρυσού έφερε γύρω στο 1848 στην Καλιφόρνια καραβάνια με χρυσοθήρες, μεταλλωρύχους και τυχοδιώκτες, που σε σύντομο χρονικό διάστημα ίδρυσαν νέους οικισμούς. Αλλά στα τέλη του 19ου αιώνα οι περισσότεροι μετανάστες σταμάτησαν τις περιπλανήσεις τους και εγκαταστάθηκαν πλέον μόνιμα σε μεγάλες πόλεις, όπως τη Νέα Υόρκη, το Σικάγο και το Μπουένος Άιρες.

Το χρονοδιάγραμμα των μετακινήσεων
Πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια: ομάδες ανθρωπίδων (Homo erectus) μεταναστεύουν από την Αφρική στην Ασία.
Πριν από 1,2 εκατομμύρια χρόνια: ο Homo antecessor πιθανολογείται ότι φτάνει στην Ευρώπη.
Πριν από 45-50.000 χρόνια: Ασιάτες κυνηγοί περνούν στην Αμερική από το Βερίγγειο Πορθμό.
8000 π.Χ.: διάφορες ινδοευρωπαϊκές φυλές εξαπλώνονται στην Ευρώπη.
3000 π.Χ.: πληθυσμιακές ομάδες φτάνουν στην Κρήτη και ιδρύουν το μινωικό κράτος.
600-100 π.Χ.: κελτικά φύλα εξαπλώνονται στην Ευρώπη. Οι Έλληνες, οι Φοίνικες και οι Ρωμαίοι ιδρύουν αποικίες στη Μεσόγειο.
4ος-5ος αι.: οι Ούννοι, ασιατικής καταγωγής, φτάνουν στην ανατολική Ευρώπη, ενώ οι Γότθοι μετακινούνται δυτικά.
7ος-8ος αι.: οι Άραβες εξαπλώνονται στη βόρεια Αφρική, την Ευρώπη και την Ασία.
9ος-10ος αι.: ομάδες Βίκινγκς εγκαθίστανται στις βρετανικές νήσους και εξερευνούν την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική.
12ος-15ος αι.: Μογγόλοι και Τούρκοι από τις στέπες διασχίζουν την Ασία με κατεύθυνση προς τη δύση και αποικίζουν τη Μικρά Ασία.
15ος-18ος αι.: διεύρυνση των αποικιακών αυτοκρατοριών της Ευρώπης. Η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Γαλλία, η Αγγλία, η Ολλανδία κ.ά. ιδρύουν αποικίες στην Αμερική, την Ασία και την Αφρική.
19ος αι.-Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος: ανεξαρτησία των αποικιών και ελεύθερη μετανάστευση. 55 εκατομμύρια Ευρωπαίοι πηγαίνουν στην Αμερική, 20 εκατομμύρια Ασιάτες στην Αμερική και σε άλλες ασιατικές χώρες.
21ος αι.: οι νόμοι της μετανάστευσης γίνονται πιο αυστηροί. 175 εκατομμύρια νόμιμοι και ένας άγνωστος αριθμός παράνομων μεταναστών ζουν σήμερα μακριά από την πατρίδα τους.

Απο το Focus